####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00576
Uniform title: saravatīstotram mantrabhāsyam aṣṭādaśajātinirṇaya
Manuscript : Shri Ragunatha Temple MSS Library Jammu no: 2674 k
Manuscript : Shri Ragunatha Temple MSS Library Jammu no: 2675 kh
Manuscript : Shri Ragunatha Temple MSS Library Jammu no: 2676 g

Description: 



Notes: 
Manuscript selected by Mark S.G. Dyczkowski. Data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Anirban Dash.

Revision 0: October 9, 2021

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : United States
####################################################



प्. १अ) 
ओं श्रीगणेशाय नमः | ओं नमः सरस्वत्यै | 

ओं कथं सारस्वतः प्राप्तिकेनोपायेन सुब्रत |
महासरस्वती देवी तुष्टा भवति तद्वद || १ || 

श्री आश्वलायन उवाच ||

शृणुध्वं ऋषयः सर्वे गुह्याद्गुह्यतरं महत् |
दशश्लोकेति विख्यातं वदामि ध्यानपूर्वकं || २ ||

अंकुशं चाक्षमालां च पाशपुस्तकधारिणीं |
ज्वालामालासमायुक्तां देवीं ध्यायेच्चतुर्भुजां || ३ || 

सितेन दर्पणाभेन वस्त्रेण परिभूषितां |
सुस्तनीं वेदि मध्यां तां चंद्रार्धकृतशेखरां || ४ ||

जटाकलापसंयुक्तां पूर्णचंद्रनिभाननां |
कटके स्वर्णरत्नाढ्यैर्मुक्ताबलिविभूषितां || ५ ||

त्रिलोचनां महादेवीं स्वर्णनूपुरधारिणीं |
कैयूरैर्मेखलाद्यैश्च द्योतयंतीं जगत्रयं || ६ ||

शब्दब्रह्मारणीं ध्यायेज्ज्ञानकामः समाहितः || ७ ||

ओं अस्य श्रीसरस्वतीस्तोत्रमंत्रस्य आश्वलायन ऋषिः अनुष्टूप्छंदः 
श्रीवाग्वादिनीदेवता दैवीं वाचमजमति बीजं यद्वागिति शक्तिः प्रणोदेवीति 
कीलकं आत्मनः सरस्वती देवी प्रसाद सिद्ध्यर्थे परमेश्वर प्रीत्यर्थे 
पाठे विनियोगः || ९ ||

ओं परंब्रह्मात्मिकां देविम्भुक्तिमुक्तिफलप्रदां |
प्रणम्य स्तौमि तामेव ज्ञानशक्ति सरस्वतीं || १० ||

या वेदांतोक्त तत्वैक स्वरूपा परमार्थतः |
नामरूपात्मिका व्यक्ता सा मां पातु सरस्वती || ११ ||

या सांगोपांग वेदेषु चतुर्ष्वेकैव गीयते |
अद्वैता ब्रह्मणः शक्तिः सा मां पातु सरस्वती || १२ ||

या वर्णपदवाक्यार्थ स्वरूपेण निगद्यते |
प्. १ब्) 
अनादिनिधनानंता सा मां पातु सरस्वतीं || १३ ||

नाम जात्यादिकं सर्वं यस्यामावेश्यतां पुनः |
ध्यायंति ब्रह्मरूपस्था सा मां पातु सरस्वतीं || १४ ||

नामजात्यादिभिर्भैदैरष्टधा या विकल्पिता |
निर्विकल्पात्मिकैकैव सा मां पातु सरस्वतीं || १५ ||

या प्रत्यग्दृष्टिभिः प्रज्ञैर्व्यजमानानुभूयते |
व्यापिनी ज्ञप्ति रूपैका सा मां पातु सरस्वतीं || १६ ||

अंतर्व्याप्यात्मना विश्वं त्रैलोक्यं याधि गच्छति |
रुद्रादित्यादि रूपस्था सा मां पातु सरस्वतीं || १७ ||

अध्यात्ममधिदैवं च दैवानां सम्यगीश्वरी |
प्रत्यगास्ते वदंती या सा मां पातु सरस्वतीं || १८ ||

व्यक्ताव्यक्त गिरः सर्वे देवाद्या व्याहरंति यां |
सर्वकामदुघाधेनुः सा मां पातु सरस्वतीं || १९ ||

यां विदित्वाखिलं बंधं निर्मथ्यामलवर्त्मना |
योगीयाति परं स्थानं सा मां पातु सरस्वतीं || २० ||

यः कवित्वं निरातंकं भुक्तिमुक्तिं च वांछति |
सोभ्यर्च्यैव दशश्लोक्या भक्त्या स्तौति सरस्वतीं || २१ ||

भक्ति श्रद्धा वियुक्तस्य षण्मासात्प्रत्ययो भवेत् |
ततः प्रवर्तते वाणी स्वेछाया ललिताक्षरा || २२ ||

गद्यपद्यात्मिकवश्य प्रमेयैश्च विवक्षितैः |
अश्रुतं बुध्यते ग्रंथं प्रायः सारस्वतः कविः || २३ ||

श्रुतं च धारयेदाशु स्खलद्गीः स्पष्ट वाग्भवेत् |
प्रख्यातः सर्वलोकेषु वाग्मी भवति पूजितः || २४ ||

अजययः प्रतिपक्ष्याणां स्वयं जेता च जायते |
स्वयूथ्यैर्वेदवाह्यैर्वा विवादे प्रस्तुते सति || २५ ||

अहं वाचस्पतिर्विष्णुः शिवश्चास्मीति भावयेत् |
एवं भावयतानेन वाचस्पतिरपि स्वयं || २६ ||

न शक्नोति समं वक्तुं नरेष्वन्येषु का कथा |
प्. २अ)
न कांचन स्त्रियं निंदेन् न देवान् नापि वै द्विजान् || २७ ||

परापवादं नो कुर्यात् तिरस्कुर्यान्न योषितां |
अनार्यैर्नाभिभाषेत सर्वत्रैव क्षमी भवेत् || २८ ||

सर्वत्रैव प्रियं ब्रूयाद् यदीछेत् सिद्धिमात्मनः |
श्लोकैरेव तिरस्कुर्याद् द्विषं तं प्रतिवादिनम् || २९ ||

प्रतिवादि गजानां च सिंहो भवति मानवः |
यद्वागिति दृचेनैव देवीं योर्चयति सदा || ३० ||

तस्य नासंस्कृतावाणी मुखान्निःसरति क्वचित् |
त्वं भूतसन्निधिः साक्षाद्यौश्चैव पृथिवी धृतिः || ३१ ||

लज्जापुष्टिरुषा चैव क्षमातुष्टिस्तथैव च |
ये त्वां मातेति दुर्गेति देवागर्भेंबिके परे || ३२ ||

भद्रेति भद्रकालेति क्षेमे क्षेम तरेति च |
प्रातश्चैवापराह्ने च स्तोष्यंत्यानम्रमूर्तयः || ३३ ||

तेषां हि प्रार्थितं सर्वं त्वत्प्रसादाद्भविष्यति |
क्षीरेदध्युपहारैश्च भक्ष्यैर्भोज्यैश्च पूजिता || ३४ ||

नृणामशेषकामांस्तु प्रसन्ना सा प्रयच्छति || ३४ ||

या कुंदेंदु तुषार हार धवला या शुभ्र वस्त्रावृता 
या वीणा वरदंड मंडितकरा या श्वेत पद्मासना |
या ब्रह्माच्युतशंकरप्रभृतिर्देवैः सदा वंदिता 
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा || ३५ ||

दोर्भिर्युक्ताश्चतुर्भिः स्फटिकमणिमयीमक्षमाला दधानां |
हस्ते नैकेन पद्मंसितमपि च शुकं पुस्तकं चापरेण ||
या सा कुंदेंदु शंखस्फटिकमणिनिभाभासमानासमाना |
सा मे वाग्देवते यं निवसतु वदने सर्वदा सुप्रसन्ना || ३६ ||

या देवी स्तूयते नित्यं ब्रह्मेंद्र सुरकिन्नरैः |
सा मे वसतु जिह्वाग्रे पद्महस्ता सरस्वती || ३७ ||

प्. २ब्) 
पाशांकुशधरावाणी वीणापुस्तकधारिणी |
मम वक्त्रे वसेन्नित्यं दुग्धकुंदेंदु निर्मला || ३८ ||

इत्याश्वलायन इदं निजगाददेव्या 
स्तोत्रं समानपदभोगनिधानभूतं |
एतत्पठेन्द्विजवरः शुचितामुपैति 
सद्यः सुवांच्छितफलान्युपयाति शिघ्रं || ३९ ||

इति श्रीमहर्षिणा आश्वलायनकृतं श्रीसरस्वति स्तोत्रं समाप्तम् ||

शुभं भूयात् सर्वजगताम् ||

ओं शारिका भगवत्यै नमः | 

ओं नमस्कारो नमस्कर्यो नमस्कर्ता न यत्पृथक् |
नमात्मानं नमाम्येवं नित्यनेवाहमात्मना || १ ||

विजयेश्वर वास्तव्य सोमानंदस्य सूनुना |
मंत्रभाष्यमिदं कॢप्तं पदवाक्यैः सुनिश्चितैः || २ ||  

उपनयन प्रभृति ब्रह्मचारिस्याः || १ || 

उपनयनं शिष्यसंबंधि चित्तस्य ब्रह्मात्मक गुरु कर्तृकं स्वसमीप 
प्रापणं स्वचित्तेन संयोजनं | यत्पूर्वमेवोक्तं | मम ब्रते हृदयं ते 
ददामि | मम चित्तं अनुचित्तं ते अस्तु इत्यादि | तदादि ब्रतचारी ब्रह्मचारिणो 
ब्रह्मस्वरूपगुरुसमीपप्राप्तिः गुरुरूपेण स्थितिश्च मुख्यं ब्रतं 
वर्तनं स्थितिरिति यावत् | अथ चनुपनयनं ब्रह्मस्वरूपगुरुसमीपप्राप्तिः 
तदनन्यत्व प्राप्तिरिति यावत् | तदादि वक्षमानानि ब्रतानि चरितं संभवो 
नान्यथेति भाववः संभावनायां लिऽऽन् || मार्गवासः २ ||

मार्गे शुद्धाध्वनि ब्रह्मैकता न तालक्षणे निवसन् स्या इति 
सर्वत्रानुषंगः || २ || 

संहतकेशः || ३ || 

नश्वरसुखवितरणसमर्था भगादि विषयाः संहता हिंसिना यस्य 
विषयरेसेष्वत्पन्नं निर्मूलितवासना इत्यर्थः | यद्वा | कं सुखं 
विषयादो बिंदुरूपः |

प्. ३ब्) 
तस्य ईशः स्वामिकारणं सागररूपो ब्रह्मानंदः संहतो 
दृढसंधिसहितोनुभवपथमगतो यस्य स तथा विधिः | चिदानंदघन 
इत्यर्थः | शुधाध्ववासनंतरमवश्यं चिदानंदलाभ इत्यत एव 
मार्गवास इत्युक्त्वा | संहतकेश इत्युक्तं | दृढसंधिस्तु संहत इत्यमरः 
| वक्षमाणं देहादि दमनं कर्तुं स तां संगरर्चयेत्युपदिशति || ३ ||

भैक्ष्यचार्यवृत्तिः || ४ || 

भैक्ष्यं पुनः पुनस्तत्वोपदेशयाचना | आचार्येभ्यस्तत्वमस्यादि मंत्र 
व्याख्या कृद्भ्यः | सकाशाद्वृत्तिर्वेतनं यस्य सः | वेदान्तवाक्यश्रवणे 
नित्यमुद्यतमतिरित्यर्थः || ४ ||

सशल्क्ववंदुः || ५ || 

सशल्केत्वक्परिवृत्ते हे हे विश्वत्र वा प्रमेय दंडोदमनं | अनात्मनि 
आत्माभिमानत्यागेन निस्नेहत्वं यस्य सः | यद्वा शल्केषु 
शरीरलपितप्राणेषु अर्थात्कायवाऽऽन्मनस्स्वदमनं यस्य | त्रिदंडीस्या 
इत्यर्थः | उक्तं च | 

वाग्दंडोथ मनोदंडः कायदंडस्तथैव च |
यस्यै ते नियता दंडाः स त्रिदंडीति कथ्यते || इति | 

ककारो वायुवाचकः | प्राणदमनेनैव मनोदंडः | मनः प्राणयौः | 
नित्य साहचरित्वात् || ५ ||

सप्तमुंजांमेखलां धारयेत् || ६ || 

बुद्धिमिति शेषः | मुजिशब्दे इति धातौ | सप्तसंख्यकाः | मुंजा | विमर्शाः 
| शुभेछाया भूमिकाः | योगशास्त्रे प्रसिद्धाः |

ज्ञानभूमिः शुभेछाख्या प्रथमा परिकीर्तिता | 
विचारणा द्वितीया स्यात् तृतीया तनुमानसा || 

सत्तापत्तिश्चतुर्थी स्यात् ततो संसक्ति नामिका |
पदार्था भावना षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता ||

इत्येवं रूपाभूमिकाः ||

तत्र नित्यानित्य वस्तु विवेकादि पुरस्सराफलपर्यवसायिनी | 
मोलेछानामप्रथमा भूमिकाः ||

प्. ३ब्) 
ततो गुरुमुपेत्यवेदान्तवाक्यविचारः | श्रवणमननात्मको द्वितीया || २ ||

ततो निदध्यासनाभ्यासेन चित्तैकग्रतया सूक्ष्मतर वस्तुविमर्शयोग्यित्वं 
तृती || ३ ||

ततः परमशिवाद्वै तु साक्षात्कारणं चतुर्थभूमिका || ४ ||

इयमेव फलरूपा | असंसक्त्याद्यास्तु तिस्र अस्या एव विशेषः | आद्यासु तिस्रषु 
जाग्रदवस्थात्वं | द्वैतस्य भैदना च भासात् | चतुर्थी पुनः स्वप्नावस्था 
जगतो मिथ्यात्वावभासात् || ४ || 

निविकल्पकसमाध्यवस्था लक्षणा असंसक्तिः सुषुप्तिः || ५ ||

अतः स्वयमेव व्युत्थितो भवति योगी | ततः तदभ्यासपरिपाकेन या 
चिरकालावस्थायिनी सा पदार्थ भाविनी गाढस्वषुप्तिः ||

अतः परप्रयत्नेन व्युत्थानं || ६ ||

यस्यामवस्थायां न स्वतो न वा परतो व्युत्थितो भवति | 
भेवाभासस्यात्यंतमनव भासात् | किंतु सर्वत्र सर्वदा परमेश्वर मय 
एव परिपूर्णपरमानंदघन एव सर्वतस्तिष्ठति | सा सप्तमी तुर्यावस्था | 
इयमेव मेखलारूपा शुभेच्छादि सप्तभूमिकाप्रकारैर्विमर्शवतीं मे 
वेदे खं अकाशशरीरं ब्रह्मलाति गृह्णातीति | तथा विधां बुद्धिः 
सूक्ष्मार्थ बोधानुभावधारयेः | शुद्धब्रह्म भवेदित्यर्थः | एवं 
शुद्धं ब्रह्मसायुज्यं प्राप्तः सन् धनदारादि विमर्शत्यागो वश्यं 
संभवेदित्याह || ६ || 

न मधुमांस इत्यादि || न मधुमांसे अश्नीयाः || ७ || 

मधुमक्षिका संचितमधुतुल्योद्रवि संचयः | मांसरुधिराथं 
जगुप्सितं देहः | तौ उभौ नाश्नीयाः तद्विमर्शं त्यजेः | यदुक्त 
वासिष्टयोगे | 

धनानि नाभिवांछंते तमांसीवविवेकिना | इति | तथा च 

प्. ४अ) 
क्व मांसरुधिरादीनि क्व त्वं चैतन्य विग्रह इति | केचित् तु जीवाद्व्यतिरिक्तः | 
सकलो देहो मांसं | मांसे देहे | पुमेय रूपे | मधुनीवा | स्वादयति | 
नाश्नीयाः | किं त्वनासक्त एवास्वादबुद्धिमपहाय विषयान् 
प्रारब्धसंस्कारबलाद्यथा | प्राप्तं भुंजीथा इत्याहुः || ७ ||

क्षारलवणवर्जिस्याः || ८ ||

क्षाराविनश्वरा भावास्स्रक्वंदन नायिकायाः | तदीयं लवणं 
भावप्रधानत्वेन निर्देशस्य लावण्यं वर्जयति | तच्छीलः || १ || 

क्षरेषु तुछत्व भावनयानीरसा इत्यर्थः || ८ ||

आचार्यस्या प्रतिक्कुलः || ९ ||

गुरोः ब्रह्मैक परता भावपर्याय प्रातिकूल्य त्यागेन सदृशः || ९ ||

सर्वकार्याः स्वतंत्रः || १० ||

सर्वकार्येष्टीश्वराधीनत्वज्ञानेन निरहं मतिः || १० ||

पूर्वोत्थायी || ११ ||
पूर्वस्मिन्करणेऽजेनिदध्यासंनायोः युक्तमतिः || ११ ||

जघन्यसंवेशी || १२ ||
जघन्ये पश्चाद्भाविनि कार्ये नास्तीति | प्रत्ययादना संगेन स्वप्नः || १२ ||

यत्त्वांमुपेयात्तदस्मैदद्याः || १३ ||
यत्त्वां विकल्पसंमतं स्थूलसूक्ष्मं वोपेयात्मनः श्रयेत् ||
तदाऽचार्याय सकलप्रचोदकायेश्वरायदद्याः | मनो येनेश्वरेण 
प्रचोदितं तदंतर्मुखत्वे सकलं विकल्पितं विलापयेः || १३ || 

बहूनां येन संयुक्तस्तदस्मैदद्यात् || १४ ||
बपुना भवानां विकल्पितानां वा मध्ये येन वस्तुना विकल्पितेन वामं 
युक्तस्तेषु तेषु विकल्पेषु निमग्नो भवसि | तत्सकलं अस्मै | अस्मीति 
सर्वानुभवविषयायात्मनोदया | अपर्येः | अत एवागतं | एतेन स्थिति म द त 
एतद्भावं सर्वं नयेः || १४ ||

नास्य शययामाविशेषः || १५ ||
अस्यात्मनो लयाऽपरपर्यायां विस्मृतिरूपां 

प्. ४ब्) 
शययां नाविशेः आविष्टचित्तः सत्प्रबुद्धो भवेः | यदुक्तं | लये 
संबोधयेच्चितं विक्षिप्तं शमयेत् पुनरिति वेदांतिकि दृष्टि 
भावयनुपदिशति || १५ ||

नरथमारुहेः || १६ ||
नाप्यति वेगं मनोरूपं रथमारुहेः त्यक्त संकल्पः स्या इत्यर्थः | 
यद्वा रथं शरीरं नारुहेः | शरीरारोहनं च अनात्मनि देहेंद्रियादौ 
विषये | अतस्मिन् तद्बुद्धिलक्षणोऽध्यास एव त्वं प्रत्यगात्मासन् पुत्रं 
भार्याभिधेयेषु विकल्पेष्वहमेव विकलस्सकलोवेति | वाह्यधर्माध्यासं | 
तथा च कृशोहं स्थूलोहं तिष्ठामि गछामीति | देहधर्मा ध्यासं | 
तथा मुकःकाअणःक्लीवोबधिरोहमिति | इन्द्रिय धर्माध्यासं | तथा सुखी 
अहं दुखीन्प्रहसित्यन्तः करणधर्माध्यासं त्यजेरित्यर्थः | 
अत्यंतविविक्तयोस्तम प्रकाशवद्विरुध स्वभावयोः प्रत्यगात्मा 
नात्मनोस्तद्धर्माणां च अन्योन्याभाव एवेति जानीयाः | आत्मानं 
रथिनं विद्धिशरीरं रथमेव चेति श्रुतेः | अण्येर्मायादि कंचुकं 
वस्त्रस्थानीयमिति | शैवशासनमाह || १६ ||

न संवस्त्रयेथा || १७ ||
यथा न वस्त्रमिवावरणं मायादि भवेत् | तथा कुर्याः कोशत्रयवेष्टनं 
त्यजेत्यर्थः | वर्णितं च कोशत्रयं | यथा | परमावरणं मल इह 
सूक्ष्मं मायादिकंचुकं स्थूलं | बाह्यं विग्रहरूपं कोशत्रय 
वेष्टितो ह्यात्मा | आज्ञानतिमरयोगादेकमपि स्वं स्वभावमात्मानं | 
ग्राह्यग्राहक वैचित्र्येणावबुद्ध्येत इति || १७ ||

सर्वाणि सांस्पर्शकानि स्त्रीभिः सहवर्जयेः || १८ ||
समाहितः सन् सकलानि

प्. ५अ) 
मनोनिवेशनोत्सादन मरणादीनिसंसंगकारणास्त्रीभिः 
रुपभोग्याभिरणिमादि सिद्धिभिस्समंवर्जयेः | ब्रह्मज्ञानविषयरस 
प्रतिबंधक त्वात्सिद्धीनां | केचित् प्रयोजकामिनः | पुरुषा एव ज्ञेयाः | 
भोगाभिलाक्षिणो मर्त्याः कामिन्यः कथिताः बुधैः | तद्भोगिनां 
त्यजेत्संगं कामिनीसंगवन्नर इत्युक्तत्वादित्याचक्षते | 
प्रकृतिपुरुषविवेकज्ञानं सांख्यशास्त्रसिद्धसुपदिशति || १८ ||

न मुषितां प्रेक्षेः || १९ ||
भवतः पुरुषस्य गुणमययाप्रकृत्यासंयोगेपि सति | मुषितां सर्वै 
भुक्तभोगां प्रकृतिं न प्रेक्षेः | प्रकृतिरपि अन्यापुरुषोपि अन्य इति विवेक 
ज्ञान्भवेत्यर्थः | यद्वा ब्रह्मणोऽभेदं बुद्ध्याग्रहीत्वेन निस्सारं 
सिद्धिं प्रेक्षितुमर्पि न चोचितं | भेदानुपदाने तु सिद्धिमत्वमपि न दोषायेति 
भावः || १९ || 

न विहारार्थो जल्पेः || २० ||
यतस्त्वं केलिं मपहायानन्यप्रयोजनः | ततश्चातुर्य प्रख्यापन् | जल्पनं 
न विदध्याः वाचो विग्लापनं तत् नानुध्यायेद्वपून्छब्दान्वाचो 
विग्लापनं हि तत् इति श्रुतेः || २० ||

न रुच्यर्थं किंचन धारयेथाः || २१ ||
यत्र लोकोत्तरानंद जनने ईदृशस्यते रुचिः | तदुक्तं | किमपि न धारयेथा 
एव | यद्वा जीवन्मुक्तदशायां किं च | किमपि वस्तुरुच्यर्थेन न 
धारयेथाः | यस्मिन् वस्तुन्यभिलाषो भवेत् तत्रैवावतिष्ठेत्यर्थः | यत्र 
रुचिस्तत्र विधि यत्र च नास्ति तत्र निषेधः | इत्यस्माकं विवेको 
हृदयपरिस्पंदमात्र शास्त्राणामित्युक्त त्वात् | विज्ञानभट्टारकेपि | 

यत्र यत्र मनोयाति तत्र तत्र धारयेत् |
चलित्वा यास्पते कुत्र सर्वं शिवमयं जगदिति ||

प्. ५ब्) 
अथवा | किं च न वस्तुजातं | अभिलाषार्थं न धारयेथाः | कस्मिंश्चिदपि 
पदार्थे रागोनुविधेय इति तात्पर्यम् | एतश्चारुरुक्षुदशायांमवगंतव्यम् 
|| २१ ||

नस्नायाः || २२ ||
विषयेषु न ह्रदनीयं | यद्वा | स्वात्मनः शोधनं तव न कर्तव्यं | स्वत 
एव निर्मला चिद्रूपत्वान्नैव शौचापेक्षा इति च | यदुक्तं | नित्य निर्मल 
एवायं स्वत सुंदर ईश्वरः | घटादि देवगृहवत् क्षालनं नार्हति 
प्रभुः || २२ ||

उदकं वाभ्युपेयाः || २३ ||
उदकं अश्च दुःखं वौषपिकं रसमेव नांगी कुर्याः | वाकारो 
निषेधार्थः |

धातवश्चोपसर्गश्च निपातश्चेति तत्त्रयः | 
अनेकार्थ लताः सर्वे पाठस्तेषां निदर्शनमिति || 

यद्वा | उदकं जल जडं विषयात्मकं भोग्यवर्गं अभ्युपेयाः 
संमुखत्वेन भोक्तृरूपेणांगी कुर्याः | वाकारोत्र 
विषयक्रीडनात्मकपक्षांतर व्यावृत्यर्थः || २३ ||

यदि स्नाया दंड एवाप्सु परिलेवेथाः || २४ ||
यदि विषयभोगं विदध्याः तर्हि न तद्रसेष्वासक्ताः स्याः || २४ ||

मुंडो जटिलो शिखि वा भव || २५ ||
ईदृशस्यते वह्यदेहधर्मे मुंडादिभावेन ग्राह्यः | सर्वथात्वं मुक्तः 
किं मुंडः स्यांमुनजटिलो भवेयमिति | विमर्शे वाह्याचार विषयं त्यज | 
यथारुचि | तथा बहि तिष्ठेति तात्पर्यं | यद्वा | वाचार्थे 
मुंडःकेशापरपर्याय सकलविषयत्यागी मुंडिखंडने इति पांडवः | 
जटिलस्सकलविषयग्राही | जटसंघाते | शिखीज्ञानतेजोमयश्च स्याः बाह्ये 
देह शिरसि अपि शिखाधारणं | अभ्यंतराया ज्ञानज्वालायास्स्वरूपमेव 
बोधयति | बाह्यकपालविषये स्थिताः |

प्. ६अ) 
केशचंद्रकरूपिणी वाह्यशिखा | अभ्यंतरायाः संविज्वालायाः 
शिखाशब्द वाच्यायास्तत्वं ज्ञापयति | सर्वातीताज्ञानज्वालेति | इति 
वाह्यशिखापि | अभ्यंतरस्य तत्वस्य ज्ञापिकैव | एवं 
वाह्ययज्ञोपवीतादिषु ज्ञापकत्वमेव बोधव्यं | यदुक्तं | 
ज्ञानदीपशिखायासौहृद्व्योमांतरचारिणी भित्वा कपालकुहरी 
द्वादशांतोर्धगामिनी || २५ || 

सायं प्रातस्संध्यामुपासीथाः || २६ ||
अवसिते दिनरूपे लोकव्यवहारे अनुद्गतायां च 
रात्रिरूपायामविद्यास्तमयात्मिकायां समाधि दशायां 
योमध्येऽभिसूक्ष्मतरोऽनुश्चार्योद्दशश्चिदेकरूप 
आत्मासंध्यातामुपासीथाः अनुसंदध्यः | यदुक्तं | विज्ञानतंत्रे | 

अनागतायां निद्रायां प्रनष्टे वाह्यगोचरे |
सावस्था मनसागम्या परादेवी प्रकाशते ||

परे तत्वे च संधानं संध्या इति च कथ्यते || २६ ||

तिष्ठे पूर्वां || २७ ||
पूर्वां संध्यां लोकव्यवहारे क्षीयमाने अंतर्मुखत्व लक्षणायां 
संध्यायां तिष्ठेः | अंतर्मुखभावे उत्थानमुद्योगं विदद्याः || २७ ||

आसीथा उत्तराम् || २८ ||
अंतर्मुखस्य योगिनो व्युत्थान दशायां क्रमेण संभवंत्यां या 
मध्ये संध्या उत्तरा तस्यामेवासीथाः | अंतमुख भावत्यागेन 
व्युत्थाने वृत्ति कुर्या इति भावः || २८ ||

ओं भूर्भुवस्वरित्युक्त्वा | तत्सवितुरिति सावित्री मनुब्रूयाः || २९ ||
ओं ब्रह्मभूर्भुवस्स्वः सकलं विश्वं सर्वं खल्विदं ब्रह्म इत्यर्थः | 
इत्युक्त्वा | इत्थं विमृश्य तत्सवितुवरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो योनः 
प्रचोदयात् इति सावित्रीं गायत्रीं चिदादित्य संबंधिनी दीप्तिमनु ब्रूयाः | 
सर्वत्र सर्ववाऽनवरतमभ्यस्येः 

प्. ६ब्) 
तत्प्राक्रांतं | ओंकाराख्यं सर्वत्र प्रसिद्धं च सर्वैरनुभूतं च 
चिदादित्यस्य देवस्य विश्वनिर्माणे क्रीडाशीलस्य सर्वकर्तुः सर्वव्यापकत्वेन 
द्योतमानस्य सर्वोत्कृष्टस्य सवंवंयस्य सर्वज्ञस्या * * ति प्रसिद्धस्य 
अंतर्यामि रूपतया सकलधी प्रेरकस्य ब्रह्मणः परप्रेमास्पदत्वेन 
रमनीयं | तेजो निजं | प्रकाशरूपमात्मत्वे | भावयामेन 
देहादिष्टात्माभिमानं भजाम इत्यनुसंदध्याः | एतेन सवमात्मत्वेन 
भावयेरित्युक्तं भवति || २९ ||

प्रागस्तमया निष्क्रम्य | समिध आहारे | हरिणी ब्रह्मवर्चसकामः || ३० ||
ब्रह्मतेजस्कामस्सन् | अस्तमयात्समाधेः | प्राक् निष्क्रम्य व्युत्थायहरिणीः | 
अख्याति हरिणी समिधः | साद्राणि दृढयुक्तीनि | ब्रह्माग्नि संदीपनानि 
शास्त्रादिज्ञानानि आहारेः | सत्यपि समिधौ नैवोपयोग्यानि | इति श्रुतिरिति 
श्रूयते || ३० ||

सायं प्रातस्संध्यानि स्मरणं कर्तव्यं || ३१ ||
सायं प्रातरिति सकलोपलक्षणं | समस्तमहोरात्रं | संध्योपासना यानि 
स्मरणं | नितरां गमनं | देहात् पृथग् भूयचिति विश्रामः कर्तव्यः यदि 
देहं पृथक् कृत्यचिति विश्रमतिष्ठसि | अधुनैव सुखी शांतो बंधुमुक्तो 
भविष्यसि | इति वचनात् | संध्या च विद्याविद्ययोर्मध्यं | तदुभय बहिस्तं 
तदुभयव्यापकं च परं तेजः || ३१ ||

भैक्षाचरणं कर्तव्यम् || ३२ ||
सायंप्रातः भिक्ष तस्य तत्वोपदेशस्य चरणमंतश्चमत्कारो विधेयः || 
३२ ||

अग्नींधनं कर्तव्यम् || ३३ ||
तेन च ब्रह्माग्नेर्दीपनं विधेयं || ३३ ||

सायमेवाग्निर्मंधीथाः || ३४ ||
इत्येके सायंमस्तमित

प्. ७अ) 
एव लोकव्यवहारे | ब्रह्माग्निरोपनं कार्यम् | तत्सत्वे तदसंभावादित्येके || 
३४ ||

भैक्षस्याचरणेत्यादि || ३५ ||
....................... भैक्षाचरणाग्नींधनी || ३५ ||

सप्तरात्रम् || ३६ || 
सप्तानां स्रोतसां नेत्रगोलकद्वयं कर्णद्वयं नासारंध्रद्वयं 
सुखं च | इति सप्तस्रोतसां रात्रिसंध्यां | 
शब्दादिविषयभोगस्याननुभवो यथा भवति | शब्दादिभोगान् परिहृत्य इति 
यथा भवति | तथा अच्छुत्वा | यद्वा |

 सप्तरात्रमिति चिरमुक्तत्वा | अवकीर्णीक्षतब्रतो भवेत् | इति ब्रतं प्रायश्चित्तं 
कुर्यात् | प्रायश्चित्तमात्रं सप्तगारमिति | बहुभ्य आचार्येभ्योभिक्षित्वा | 
सत्संगविधाय | सकर्मोक्तं परिकीर्तयन् | विमृशन् | तेभ्यो लभ्योनोपदेशेन | 
एककालकं वर्तयेत् | व्युत्थानंमुपहाय | समाहित एव वर्तते | उपस्पृश्य 
उपस्पर्शनं शोधनं | समाधिलक्षणं त्रिषवणमहोरात्रं विधाय | 
कामवकीर्ण इत्यादि च विमृश्य | यथात्वमीश्वरत्वामावकीर्णः 
कामेषविक्षिप्तः प्रचोदकरूपेणादौ संवृत्त एव | अतस्तश्चोदनाऽतोहमपि 
तादृशोभूतः कामानामभिलाषाणांमभिलाष भूताय ते नमः | 
ममाभिलाषतस्त्वं ययन्मांकारयसि | तन्मे दोषाय इत्यर्थः | कामाभि 
दुग्ध इव | कामैर्हिंसितः | कृत संगतिः अन्यथाः | तत्प्रचोदकत्वाभावात् | 
अन्यत् समानं अब्देन मेघेन समाधिना | प्रसंख्यानेप्यऽकुसीदस्यं 
सर्वदा विवेकाख्याति धर्ममेघः | समाधिरिति | कृतलक्षणेन समाधिना | 
यद्वा | 

अब्देन बहुकालेन | शुद्धतीति भद्रं |

प्. ७ब्) 
ओं इह यदिंद्रियैष्वाह्यैगृह्णाति वस्तु तदेवास्य पुरुषस्यांतर्वा 
सनारूपं | सद्बंधतयापरिणमनीति | ब्रह्मचारिणो यद्वागादि | 
वागादींद्रिय ग्राह्यं | तद(स्य)हमिदं गृह्णामि इत्यप्रत्ययेन बंधकं 
माभूदित्याशास्ते गुरुः || ३६ ||

छृणु तु त्वा वाक् || ३७ ||
इत्यादि | वाक्वेदरूपत्वा | त्वा छृणु तु | उछृदिरदीप्तिदीवनयोरिति 
धात्वनुसारात् | दीपयतु सर्वत्र ब्रह्मभावनयाहं | पठाम्यडि जानामि 
संकल्पयाम्यहमित्याद्यभिमानलक्षणज्ञानतमो भेदनेनु 
प्रकाशयतं करोदवय तच | थक् | हविषमन्नं इछाशक्तिरूपं | 
पयोगीक्षीरं नत्वजपाः | ज्ञानशक्तिरूपश्च हविहूयमानं | 
घृतादिशब्दस्पर्शादिकं च | रसा आस्वादिमाने | 
मधुरादिसंकल्पक्रियाशक्तिरूपश्च | सोमोऽमृतयज्ञशेषः | 
विषयानंदश्च | यज्ञो देवयजनं | शब्दायाहुति | प्रक्षेपेणेद्रिय तृप्तिश्च | 
ब्रह्मसचिदानंदलक्षणं | वेदगम्यं प्रजापतिः सृष्टिकर्ता 
मनोलक्षणः ब्रह्मचारि गुरुवचनमशालिरूपं | 
आशीर्वादिरूपमुपदेशं श्रुत्वा | सर्वत्र वाढमेवमस्त्वित्याह | उपदेशं 
सनम्य धारयति || ३८ ||

यद्वेदब्रतं तदत्र ब्रतम् || ३९ ||
यद्वेदे उक्तं वक्षमाणरूपं ब्रतमभिहितं | तदत्र ब्रह्मचार्यये ब्रतं 
भवति | अवश्यं गृहीतव्यमित्यर्थः || ३९ ||

गुरुराह || ४० ||
ब्रह्मचार्यऽसीति || ४० ||

पंचविकाराननुक्रमिरुष्यामः || ४१ ||
ब्रह्मचार्यसीत्यादीन् पंचविकारान् विशेषेण कार्यान् अनुक्रमिष्यामः | 
नानेवाह

प्. ८अ) 
ब्रह्मचार्यसि | सत्यं | ब्रह्मसत्यज्ञानात्मकं चरनिजानानीति | ब्रह्मचारी 
ब्रह्मवित् | असीति भवननुब्रह्मचारी | मधुरादिरसान् भुंजीत 
नवेत्याशक्याह || ४१ ||

अपोशान || ४१ ||
अप इति आप्यादीनां सर्वेषांमुपलक्षणं | तेन सकलं भोग्यं 
भुंक्षेत्यर्थः | ननु भोग्यग्रस्ते मनसि कुत एव 
ब्रह्मज्ञानविमर्शदार्ढ्यं भवेत् तत्राह || ४१ ||

कर्म कुरु || ४२ ||
कर्मणा भवेदित्यर्थः | किं तत्कर्मेत्यपेक्षायामाह || ४२ ||

दिवामासुष्वाप्सीः || ४३ ||
दिवादिवसे चिदादित्य प्रकाशकाले मासुष्वप्सीः | प्रकाशमने सर्वव्यापके 
ब्रह्मणि प्रमत्तो मा भूः | भोग्यभोगदशायामपि | 
आस्वाद्यास्वादकरूपं भोक्तारं ब्रह्मजानीया | इति तात्पर्यम् | 
स्वप्रकाशकं स्वाकारं स्वस्मिं स्थितं ब्रह्मकथमपह्नव विषया | 
तद्व्यतिरेकेन स्वयमेवावमंचोविदषुरिति भावः | विषयचिंतां 
निवारयनुपदिशति || ४३ ||

वाचं यश्छ || ४४ ||
वाचमात्यंरी मध्यमालक्षणं वाचं शांता कुरु विमर्शपरित्यज्य 
चिद्विमर्षं मनसि निधाय सर्वत्रानासक्तो भुक्ष्वेत्यर्थः | 
भोग्यचिंतादायिनमविद्यावत्संगं त्याजय आह || ४४ ||

मामलवद्वासोद्राक्षीः || ४५ ||
मलं त्रिविधं | अपूर्णमन्यता भिन्ने वयप्रथ्य शुभाशुभवासना 
स्वरूपाणवमायीय | कामं स्वरूपेण त्रिप्रकारं मलं | उपाधि वियते 
यस्य तत् मलवत् | एवं विधिवासः आवरणं | माया जगदं परपर्यायं 
एषां तान् मलवाससः न पश्येः || ४५ ||

मासं भाषेथाः || ४६ ||
तै सहसंभाषणमप्ययोग्यं ||

प्. ८ब्) 
तत् संगस्य मोहप्रवर्तकत्वात् | अर्थादपलक्षद्वाससां | 
शुद्धबोधविमर्शवतां जात्याकारायुपाधि शून्य ब्रह्मैक स्वरूपं 
जगत्पश्यता संगो विधेय इत्यर्थः | तदुक्तं | संगस्सर्वात्मनात्याज्यः 
सचेत्यक्त्वं न शक्यते | ससद्भिरेव कर्तव्यस्संगदोषो हराहिते | इति ततश्च || 
४६ ||

मलवद्वाससो भवंत्युदक्याः सूतिकाः आशुचयः | अंत्यावसायिन इति || ४७ ||
उदक्याः रजस्वलाः सूतिकाः अनुल्लंघितदशाहाः प्रसूताः स्त्रियः 
श्वपाकाः युक्कसस्त्रियः आशुचयः सुवर्णाश्रमधर्मशुद्धि विकलाः 
अंत्यावसायिनः चंडालाद्याः | एतश्च | ये केपि संगं नार्हंति तेषां 
सर्वेषामुपलक्षणं | उदक्याद्या | उदक्या न भवंति | मलवद्वासस एव 
जीवाः | उदक्याद्यान भवंति | मलवद्वासस एव जीवाः | उदक्याद्या न 
भवंतीत्यन्वयः | सर्वं वाक्यं सावधारणंमित्यत एवैवकारो 
गंतव्यः | अमलवद्वाससश्चे उदक्याया अपि भवेयुः | तदा तत्संगो नैव 
दूष्यः | यदुक्तं वैष्णवशास्त्रे | 

विशत्म षड्गुणयुतादरबिंदनाभ 
पादारबिंदविमुखाच्छूपचंवरिष्टम् | 
मन्येतदर्पित मनोवचने हितार्थ 
प्राणं पुनाति सकुलं ननुभूरिमान इति || 

यथालोक उदक्यादि | संगं पातककरणत्वात्त्यजति | तथा ब्रह्मचारी 
अज्ञानसंगं त्यजेदित्यर्थः भावः || ४७ ||

न श्मशानं गछेः || ४८ ||
अस्थिमांसादि संकुल त्वात् | श्मशान देहं न गछेः | देहोस्मीति | 
अभिमानं त्यजेदिति भावः || ४८ ||

न शवशरी पश्येः || ४९ ||
शरीशरीरोपलक्षणं सकलं जगत् | चिदोतप्रोतांगप्रत्यंगत्वा भावेन 
देहमात्रेण पश्येन्न जानीयास्तस्य देहस्य तदभावे भावात् | चिन्मात्रत्वात् | 
नत्वविद्ययाविस्मृतात्म तत्वस्य तदज्ञाने

प्. ९अ) 
किं विधेयमित्याशंक्याह || ४९ ||

अनातृणं शवशरी दृष्टात्रिरात्रमुपवसेः || ४० ||
अनातृण मनाछादितं | चिन्मात्रत्वदर्शनेनानिरस्तचेत्यभावम् | 
शवकल्पं स्वदेहं जगत्वा स्वदृष्ट्वा त्रिरात्रं बहुकालं त्रयाणां 
ज्ञातृज्ञानज्ञेढ्यानां रात्रिरस्फुरणं यथा भवति तथा वा उपवसेः 
उपवासं चिदेकता न ता चित्तवृत्तितया समस्तेंद्रियाणां | 
बाह्यवस्तुस्पर्शाभावलक्षणं समाधिं विदध्याः | यथात्वां पुनरपि 
नाज्ञानां स्पृशेत् || ४० ||

मधुमांसे प्राश्यालभ्य वा शरीरं पुनर्ब्रतमालभेथाः || ४१ ||
मधुमांसे सकलभोग्योपलक्षणे वा पूर्वापेक्षे मधुमासे 
प्राश्यसकलं भोग्यं भुंजानः | तेन च शरीरमालभ्यदेहं गृह्णन् 
देहाभिमानी सन् | पुनर्ब्रतं त्त्यागलक्षणं शुद्धस्वस्वरूपावस्थानं 
गृह्णीयाः | मधुमांसे प्राशनेन करणं तृप्ति 
विधायकरसिकभोग्यपदार्थभोगोपलक्षते | भोग्यभोगावेशश्चेत् 
संपद्यते तर्हि शरीरमालभ्य मारयित्वा पुनर्ब्रत चितस्थितिरूपं 
विदध्याः | आऽऽन्पूर्वोलभिर्मारणार्थः | अत्र देहालंभनं देहधिक्कार 
एव न तु विशसनं | तस्यधिगिमंदेह यदर्थमधः पातनदेतु 
रसिकभोग्यावेशो मम जायते | कुत इत्याह || ५१ ||

यानि हविर्दूषणानि तानि भोजन डू? || ५२ ||
यानि अग्नौ हविरिवात्मनि नार्पितानि | तानि भोक्तुं दोष तद्भोजनेन पातित्या 
पेतुः आत्मार्पित सकल व्यवहारो भुंजेरित्यर्थः || ५२ ||

नोच्छिष्ट भुंजीथाः || ५३ ||
उच्छिष्टमत्र शब्दादि विषयोक्तं सुखं सर्वैरुपभुंजत्वात् | तद्भोगः 
पात्यतिकरणं || ५३ ||

नोच्छिष्टमन्यस्मैदध्यः || ५४ ||
उच्छिष्टमपि विषय सुखं भुज्यते | यदि तदानास्मै दध्याः | किंतु 
चिदात्मन्येवार्पितं कृत्वा निछयानासक्तो भुजेः |

प्. ९ब्) 
ननु एतद्गुरुभिरनुभूतत्वे नोच्छिष्टं सहजसुखमपि | ततश्च 
कथमनुभवनीयमित्याशंक्याह || ५४ ||

कामं गुरुच्छिष्टमश्नीयाति ह्याचार्याः || ५५ ||
गुरुभिरनुभूतस्य परमार्थिक परमानंदानुभवे यन्नो विधेय इति एतत् 
ह्यर्थे | यतो गुरुवनुशासनमित्यर्थः | एतेनानासक्ति भोगे प्रतिषेधा भावात् 
प्रसक्तं भोधिक्यं प्रतिषेधयति || ५५ ||

मा गुरुभुंजीथा || ५६ ||
चिताव्ययतोपाय भूतप्राणसंधारणार्थं | किंचिद् भोक्तव्यं | न 
पुनर्भोगाधिक्ये विधिरित्यर्थः | कुर्यादाहारं प्राणसंधारणार्थमिति 
वचनात् || ५६ ||

व्याधितविषयमेतत् || ५७ ||
एतद्गुरुभोजनप्रतिषेधवचनं व्याधितोऽत्राधिकृतमित्यर्थः | यस्य 
गुरुभोगे विशिष्टा आधिश्चित्तपीडा आशक्तिरूपा भवेत् तस्यायं निषेधः | न 
पुनर्भोगेष्वनासक्तस्य विधिर्निषेधो वात्रेति भावः | ननु कदाचित् संमृति 
व्यवहृतिर्वायुना तूलस्येवेतस्ततो भ्राम्यमानस्य विषयरसनिमग्नस्य 
विस्मृतात्मनो विषयासक्तिर्भवेद्यदि कस्तदा तन्निराकृतावुपाय 
इत्यपेक्षायामाह || ५७ ||

येनेछेत्तेन चिकित्स्येत् || ५८ ||
येन स्वतंत्रेश्वर नियमेन छेदासक्तो भवेत् | तेनैव चिकित्सां कुर्यात् | अयं 
भावः त्वया ईश्वरैकतानेन भाव्यं | ईश्वर एव तु यथा मिथ्याविषयान् 
ग्राहयति | तथा पारमार्थिक सहजसुखप्रणवं मनोविधाय | विषयेभ्यो 
निवर्तयति च न पुनर्निजः कोप्यपायः | ईश्वरोपासनान्निवृत्तिस्त्वया कर्तव्य इति 
| यद्वा येन हेतुना यस्मिन् विषये इछानान्नैव कृत्वा चिकित्सेत् | तमेव 
भोगमात्रया दत्वा चित्तवालकं विनोदयेत् | अन्यथा काष्टाप्राप्तं 
विषयारोहणं चित्तस्य संभवेदित्यर्थः | अत्यंतं विषयत्यागेन

प्. १०अ) 
विषयात्प्रतिचित्तं धावति | अनिछया इछयदृछाप्राप्तेन भोगेन वा 
विषयेभ्योवतरंत्येव चित्तमिति स्वभाव एव चित्तस्यैषः | यदुक्तं | 

अहोनुचेत सच्छित्वागतिस्त्यागेन यत्किल |
आरोहत्येवर्विषयाञ्छेयांस्तांस्तु परित्यजेत् || इति || ५८ ||

ननुक्तं भुंजेथाः || ५९ ||
वैवार्थे उपज्वाल्यैव तद्दत्तमनस्कत्वेन चित्प्रकाशं सर्वप्रकटीकृत्येव 
भुंजीथाः सर्वेत्र चिन्मयत्वभावनयांतर्मुख एव व्युत्थानेपि 
सन्समाधिसंस्करा स्तुतः क्षीव एव भोग्यं भुंजीथा | न 
पुनर्भोगभावनयेति भावः || ५९ ||

न मृण्मये भुंजीथाः || ६० ||
मृण्मये देहे निमित्त सप्तमी यं देहपुष्टार्थं ये शब्दादि विषयाः 
तान्भुंजीथाः विषयत्यागं कुर्यादित्यर्थः || ६० ||

न प्रतिसंदध्या इत्येके || ६१ ||
संधानस्य प्रतिकूलं प्रतिसंधानं त्यागः न त्यागं कुर्यात् | 
अनासक्त्या हि भुज्यमाना अपि विषयादूष्याः स्युरित्येके मुख्या आचार्या 
आहुः || ६१ ||

स्थानासनं || ६२ ||
तिष्ठत्यस्मिन्देहेति स्थानं कायः तदासनं | तत्त्यागो देहाभिमानविरहः 
कर्तव्यः | असुक्षेपसो तिष्ठत्यनेनेति वा स्थानं सवित् | तत्रासनं 
एकतानताविधेयेत्यर्थः | आस उपवेशने || ६२ ||

पूर्वांतरेषूपवासो वाग्यसनं च || ६३ ||
सत्सप्तमी यं पूर्वोक्तं वान्थमनं च तदा भवेत् | चेत्यर्वांतः 
पर्वाणां ग्रंथीनां बंधनानां कामक्रोधादीनां मत्तानाशाः 
स्युः संबधिबहुत्वाद्बहुवचनं || ६३ ||

किंचिदग्नि यतं दृष्ट्वा प्राणायामैस्सशुद्ध्यते || ६४ ||
किं नपि अप्रयतं | अशांतं यथा भवति तथा इदमनोज्ञं पश्याम्य 
मनोज्ञं वानेन हितं मे भवत्यहितं वेत्यासक्त्यादृष्ट्वा तेन च 
तदुपहितत्वेनापवित्रः सन् | प्राणायामान्विधाय शुध्यति | प्राणायामश्च 
प्राणानां जीवभूतानां स्नेहविषयानां 
स्रगादिसकलभावानामायामः

प्. १०ब्) 
सर्वत्र ब्रह्मभावनया निर्विषयत्वेन मनसो वृत्तिनिरोधः | 
समाध्यपर्यायाः बहुवचनं च विषयापहृतचित्तस्य स तः पुनः 
पुनब्राह्मैकता नताया विधेयत्वमाह | अभ्यासेन कौंतेयेत्युक्तेः | अथवा 
प्राणस्य प्राणं चक्षुषश्चक्षुरिति श्रुतेः | सर्व जीवस्य दीर्घीकरणं च 
संकुचितत्वं विगाल्प निखिले प्रमेय पटले चित्प्रकाश खचितत्वमेव नान्यत् 
किंचित् | प्राणस्य सर्वजीवस्य परमीश्वरस्याया दीर्घीकरणानि तै शोधनं 
चिद्विमर्शबाहुल्येनैव शोधनंमिति यावत् || ६४ ||

संदर्शने त्रयः कार्याः || ६५ ||
त्रय इति मितित संख्याः दर्शमात्रेणेषन्मलिनस्य मनाचपयासेन 
शुध्यापत्तेः || ६५ ||

संव्याहृत्याथो सप्त || ६६ ||
सप्तेति बहूपलक्षणं | अथोदर्शनांतरं व्याहृतौ बाह्ये तद्वचनरूपे 
अभ्यंत्तरे तश्चिंतालक्षणे च व्याहरणे सति सप्तकार्याः 
दर्शनादनंतरं च तच्चिंतयतोत्यासंगेनाधिकं मालिन्यमापन्नस्य 
बहुनायासेन शुद्धेः | अत्यर्थं ब्रह्मैकतानया विषयगतमपि मनः 
पुनः प्रत्याहर्तव्यम् || ६६ ||

समासाय तु द्वादश || ६७ ||
द्वादशेति बहतरोपलक्षणं | अथो इति अत्राप्यन्वेति | दर्शनमरणांतरं 
समासाद्य तद्विषयदत्तमनस्केन तत्तां विषयतां आश्रत्यद्वादशकार्यः 
अधिकतरं मलिनस्याति बहुनायासेन शुद्धेः पुनः पुनः अपि अत्यंत 
समाहितेन भाव्यं | कथमेतेन शुद्धतीत्याशंक्याह || ६७ ||

सर्वत्र ज्योतिर्दर्शनमुदकोप स्पर्शनम् || ६८ || 
सर्वत्र शुद्धौ ज्योतिषः प्रकाशस्य दर्शनमेवोदकोप स्पर्शनं 
शुद्धिहेतुरित्यर्थः | किंतु ज्योतिरित्यपेक्षायामाह || ६८ ||

सूर्याचंद्रमसौगौ अग्निः ब्राह्मण इत्येषामेकेनापि शुद्धेति || ६९ ||
यानीमानि सूर्यादीनि | पंचज्योतींषि | तेषां 
सारभूतमाकाबुद्धित्यागादात्मरूपमेकमेव यज्ज्योतिरपि 
शब्दादाकाररूपतया भिन्नमपि अस्ति | सूर्याद्याकाराणां | 
तस्मिन्नारोपितत्वेन | तद्रूपताव्यतिरेकणासत्वात् |

प्. ११अ) 
तद्भावनापायात् | तस्मिन्नैव ज्योतिषि परे तेजोरूपं चिदात्मनि दृष्टे 
स्वात्मतयानुभूते शुद्ध्यते जात्याकारायुपाधिमालिन्यं त्यजेत् | 
तद्दर्शनार्थमेव च | विषयप्रत्यहारापरपर्याय ब्रह्मैकभावरूप 
प्राणायामकरणमुपदिष्टम् | इत्युपदेशं श्रुत्वा ब्रह्मचारी बह्वाया 
ससाध्यं | ब्रह्मज्ञानमन्वानो दीक्षामेव शरणं श्रयति || ६९ ||

अवध्वं मनोदरिद्रं चक्षुसूर्यो ज्योतिषा श्रेष्ठो दीक्षे मामाहिंसीरिति 
सूर्यं दिवाग्निं रात्रौ || ७० ||
अवध्वं चंचलं मनः नैकत्र ब्रह्मणि दृढी भवति | दरिद्रं चक्षुः 
विषयानुभवं विधायापि न निराकांक्षतामेति | तेन चानीतेषु विषयेषु 
मनः सज्जति | यश्च सूर्यश्चिदर्कः शुद्धिकरणं सज्ज्योतिषां श्रेष्ठः | 
अनुत्तमं ज्योति न पुनः वाह्यसूर्यादि दिवा बद्धेनापि मनसा 
दरिद्रणानापि वा चक्षुषा गृहीतुं शक्यः || ७० ||

दीक्षे मामाहिंसीरिति || ७१ ||
सूर्यं दिवाग्निं रात्रौ इति शब्दे भिन्नक्रम इति हेतोः | हे दीक्षेत्वामेव 
शरणं श्रये | त्वमेवोक्त वक्षमाणोपदेशरूपा | विस्मृति माया तामसी | 
दिवासूर्यमिव रात्रौ वह्निमिव स्वप्रकाशं रात्रिर्दिवं सकलवेय भासकं 
ब्रह्म || ७१ || 

मामाहिंसी || ७२ ||
विस्मारित स्वरूपत्वेन सर्वत्र भवदस्य भावमापद्यमानमिव | न कुर्वैः | 
यदैव मे स्वात्मरूपमपि ब्रह्मविषय ग्रहणेन विस्मृतमिव भवेत् 
तदैवागत्य विषयापहारं सर्वत्र ब्रह्मभावनया विधाय 
ब्रह्मप्रकाशं दध्या इति भावः | परतेजसो व्यापकस्यापि विस्मृति 
संभावनया विह्वलमिव दृष्ट्वा तन्निराकरणोपायमुपदिशति || ७२ ||

रेतसि स्कन्ने पुनर्मामैत्विंद्रियमिति जपेत् || ७३ ||
रेतसि सकलबलरूपे | स्वात्मपरपर्याये ब्रह्मणि स्कन्ने विस्मृति सति | 
पुनर्मामैत्विंद्रियमिति विमृशेत् यथा || ७३ ||

पुनर्मामैत्विंद्रियं पुनरायुः पुनर्भगः पुनर्ब्रह्मणमैतु मापुन 
द्रविणमैतुमा | यन्मेयरेतः पृथिवीमस्कन्य दोष धीरध्यसरध्यदयः | 
यन्मे रेतः प्रसिच्यते | 

प्. ११ब्) 
यन्म आजायते पुनः | यद्वा मे प्रतितिष्ठसितेन माममृतं कुरु | तेन 
सुप्रजसं कुरु || ७४ ||

समाधि दशायां मृतेंद्रियमपि | इंद्रियं चक्षुरादि | मामैतु गछतु | न 
ह्यागछत्यपि तस्मिन्नारोपितत्वेनासत्यभूते | कापि क्षतिर्मे | 
कीदृशमिंद्रियं पुनरायुः पुनरिति वह्वर्थे | 
वह्वायुश्चिरकालमासमाधेर्वर्तमानं काल्पनिकेन रूपेण पुनः 
कीदृशं पुनर्भागः बह्वैश्वर्यं नानाग्राह्याग्रहणसमर्थं 
छांदसो लिंगविपर्ययः | पुनश्च विषयांतर्हितं ब्राह्मणं 
ब्रह्मज्ञानं | मामैतु | पुनर्द्रविणं हृदयंगजनिहितं | 
परतेजोरूपमैतु | समाधौ व्युत्थाने च न कापि मे हानिः समं 
सर्वत्रावस्थितस्येति भावः | यन्मेयरेतः पृथिवीमस्कन् 
सकंदिरगतिशोषणयोः | अस्कनिति छांदसमाख्यातं यन्ममरेतः 
चिद्रूपं बलं पृथिवीं गतं पृथिवीरूपं सपन्नं 
यश्चोषधीरध्यसरत् | गतं यश्चापः पुनस्त्वर्थे तद्बहुरूपमपि 
संपन्नं अहमेवादधे | न तन्मद्रूपतामति क्रातमपि बहुभूतमपि 
येनाह विस्मृतात्मेवस्यां | यन्मे मम निजं रूपं रेतः सकलबहुरूपं 
चैतन्यं प्रसिच्यते | विषयेषु सिक्तमिव भवति | यन्मे आजायते | आसमंता 
प्रकटं भूयो भवति | यश्च मे प्रतितिष्ठति विषया ननु भवदपि | 
प्रतिष्ठतमच्युतमिव वर्तते | तेन चैतन्येन मामृत कुरु | तच्चैतन्य 
प्रणवमनसो हि मत्तो मृत्युरपि विभेति | तेन च सुप्रजसंमत्तो या 
प्रजासंततिरूपेच्छाज्ञानक्रियालक्षणोदेति | ताशोभनां मे 
हितामत्यक्तमात्मादृशां कुरु | इति सकलपापेंधन दाहकस्य 
चिदग्नेरभ्यर्थाना | एतद्विमर्शेन सदेव विश्वस्मिन्क्रीडन्मम्राडिव 
निर्धनं प्रतिपक्षोरिश्शंकं सर्वं भ्राजयतीति शिवम् || ७४ ||

अथ चातुर्होतृकव्रतशिक्षा || ७५ ||

प्. १२अ) 
ननु चिन्मनो बुद्ध्यहंकारलक्षण वासुदेवसंकर्षण प्रद्युम्न 
अनिरुद्धाश्चत्वारश्चेच्चातुर्होतृके सकलं जगत् | आ *? निज्वह्वता होतारः 
उपास्या तत् द्वैतापत्तिरिति नेत्याह || ७५ ||

न चतुर्भिः सहासीथाः | न चतुर्णां समक्षं भुंजीथा | न चतुर्भिः 
सहासीथाः || ७६ ||

तेषु उपास्य बुद्ध्य तत्संगं गत इव नासीथाः | आस्तांवोपास्य बुद्धिर्यत्र 
तेषां स्थितिर्भवेत् तत्र बीजमिवांकुरु रूपत्वया परिणतं | भावानेव | 
तदुत्तीर्णेन स्यात् | तद्रूपतया परिणामात् | ततश्च न तैस्सहासीथाः | 
तेषूपास्य बुद्धा च | तदपि तत्वेन भुंजीथाः किं तु ब्रह्मभावनयैव 
सकलं भोग्यं भुंजीथाः | चतुर्णा तेषां ब्रह्मरूपत्वाव्यतिरेकात् | 
ब्रह्मवै चतुर्होतर इति | श्रुतेश्चतुर्होतृके | तेषामुपास्यता कथनं 
चिदव्यतिरिक्तत्वाध्यापनाय | एतदेव विषदयति || ७६ ||

एकतमोवा भुंजीथाः || ७७ || 
एकं ब्रह्मैवसन्भुंजीथाः ब्रह्मज्ञानेन ब्रह्मैव भवन्सकलं 
कर्मकुर्या इति शिवं | अत्र स्फुटस्य बाह्यार्थस्य 
त्रैवर्णिकावश्योपेयस्याचार्यातेरेर्व्याख्या तत्वेपि | 
कुशकाशाबलंवनेनाभ्यंतरार्थ कथनं रुद्धिति | प्रथमाश्रम 
एवतत्वज्ञानजननार्थं | यदि ब्रह्मचारिदशायामेव कचिदायात 
शक्तिपातस्य विवेकवैगाग्यादि निष्ठिता भवेत् तर्हि कं 
प्रयोजनामाश्रमात्तुरालंबने क्लेशेन यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत् | 
इति श्रुतेः | तत्क्षंतव्यमतिगहनकर्ममार्गप्रवर्तवौर्गुरुभिः || ७९ || 

ओं एकस्तु भैरवोनार्थः प्रोल्लसद्विरूपकः | 
एकाशिवादि सकलपर्यंत स्थिति संगतः || १ || 

सोयं समस्त एवाध्वा भैरवाभेदवृत्तिमान् | 
तत्स्वातंत्र्यात् स्वतंत्रत्वमश्नुवानोवभासते || २ || 

सोयं मातृस्वरूपस्थो मंत्राध्वेति विभाज्यते | 
प्रमारूपतया सोयं वर्णादेति सरुच्यते || ३ ||

प्. १२ब्) 
प्रमाणरूपतामेत्यप्रयात्येष पदाध्वताम् |
प्रमाणरूपतावेशमपरित्यज्यमेयताम् || ४ ||

गछन् सलोकनायोगात् कलाध्वा मातृसंगताः |
शुद्धप्रमेयता योगे सतत्वाध्वेति गृह्यतां || ५ ||

तत्स्थोल्याधारता योगाद्भुवनाध्वेति वर्णित | 
निजानंदप्रमात्रंशमात्रनिष्टिनिबंधन |
शून्यतामात्रविश्रांते निरानंदात्मिका स्थितिः || १ ||

प्रमेय पद विश्रांतेः परानंदोभ्युवेत्यलम् |
अनंतमेय संघद्वापूर्णे मेये तु सर्वतः || २ ||

प्रमाणाच्चर्वणा योगान् महानंद इति स्थिति |
प्रमाता सर्वमेयौ च कलना ग्रासके विदः || ३ ||

यदा विश्रांतिमभ्येति निरुपाधि स्वनिर्भराम् |
तदा खलु चिदानंदो योजडानुपवृंहितः || ४ ||

न च तत्र स्थितिः कापि विभक्ता इडरूपिणी |
यत्र कोपि व्यवच्छेदो नास्ति तद्विश्वतः स्फुरत् || ५ ||

यदनाहतसंवित्ति परमामृतसंहितं |
तदेव जगदानंद धामास्माकं गुरुर्जगौ || ६ ||

इति श्री अभिनवगुप्तगुस्वोमालिनीवर्त्ताके ||

तथा तत्रैव | 

तस्मादुन्मेषशक्तिर्या पूर्वमासीदभेदिनी |
भावोन्मेषस्वरूपासौ या तात्पुरुष स्थितिं ||

यदभिन्नं तदग्राह्यं यश्चाग्राहकमीश्वरं |
अधुना तस्थितं ग्राह्यं भदात्तद्ग्राहकं विदुः ||

पुरुषाख्यं यतः प्रोक्तं सृष्टे प्रारंभ योगतः |
स्वस्फुठ प्रत्यभिज्ञानान्मुखवक्त्रं च भण्यते ||

जातोपि भेद तन्मात्रे संकोचं यद्रुपागतः |
यतो व्यतिनिमीले ते भोक्तृभोग्याविस्फुटम् ||

अजातमिव तद्विश्वं मत्र सद्योवभासते |
सद्योजात पदं तेन शून्यमवेदनात्मकं ||

अतश्च सद्योजातेस्मिन् मुख्यारौद्र दशा स्मृता |
सा च संकोच रूपापि चिद्विकासे भविष्यति ||

यल्लीना ब्रह्मविष्णीशो तेनाधः कुरुते बलात् |
वस्तुभावमयीत्यादि दशारुद्राधिदेवता ||

प्. १३अ) 
तस्माद्बोधभरोल्लास विमृष्टमुपरिस्थितं |
चिदनुप्राणानां विश्वं स्वीचिकीर्ष चिदात्मनि ||

स्वबोधशक्ति वसनात् सदेवो वाम उच्यतेति शिवम् ||

ओं स्त्रीषु तत्तूल्यवर्णासु पुरुषैर्जनिता सुताः |
ते ब्रह्मक्षत्रविड् शुद्रा नामानो वर्णसंज्ञिताः || १ ||

पुंभिरुत्तमवर्णैस्तु स्त्रीषु हीनासु यो सुताः |
उत्पादिता भवत्येव षड्विधा अनुलोमजा || २ ||

पुरुषैर्हीनवर्णैस्तु स्त्रीषु सिष्टासु यो सुताः |
उत्पादिता भवत्येते षड्विधा प्रतिलोमजा || ३ ||

परपुंभ्यश्च पुंसल्यो मृते जीवति वापतौ |
जनयंति सुतान्येता जारजान् विद्धितान् द्विधा || ४ || 

वर्णाश्चत्वार एवोक्ता उपवर्णश्चतुर्दश |
अनुलोमस्तु षट्प्रोक्ताः प्रतिलोमाश्च तत्समाः || ५ ||

जारजातौ च द्वौ प्रोक्तारित्यष्टादशवर्णकाः |
उपवर्णासमानस्तु योषिसुजनयंति चेत् || ६ ||

सुतांस्तज्जायतास्तांस्तां जायते ह्युपवर्णकाः |
अन्यथा जातिसंकर्याज्जायंते म्लेछजातयः || ७ ||

उत्तमाम्लेछजातेभ्यो जारजा परिकीर्त्तिताः |
प्रतिलोमास्तु तच्छिष्टास्तेभ्यश्चाप्यनुलोमजाः || ८ ||

तेभ्यः सिष्टतरावर्णा तेभ्योपि ब्राह्मणोधिकः |
ससर्वेषां गुरुपूज्यस्तत्तद्ब्रह्मणि दर्शकः ||

इत्यष्टादशजातिनिर्णयः ||




###########   END OF FILE  #######